Ký ức thành phố.

                               Đền Hùng trong công viên Tao Đàn (Ảnh Intrenet)

Trong entry trước, bạn Just1how2tango có hỏi Lịch sử và tên gọi của "Vườn Ông Thượng" (Vườn Tao Đàn bây giờ)? Một câu hỏi khá hay tuy không dễ có câu trả lời thấu đáo, bằng trí nhớ, những tài liệu có trong tay và những thông tin trên mạng, tôi thử nói về một tên gọi, một địa danh mà hầu như ai đã từng ở Sài Gòn cũng đều biết.

Vườn Tao Đàn như người dân Sài gòn hay gọi, là một vườn hoa, một công viên đã có từ rất lâu đời ở đất Bến Nghé - Gia Định, từ thời Pháp thuộc, đây là một khu đất rộng lớn nguyên thuộc dinh Toàn quyền được tách ra mà thành. Lich sử của vườn Tao Đàn được sơ lược như sau:

Thoạt tiên khi xây dựng con đường Miss Clavell (có sách chép là Miss Cauwel) vào năm 1869 (phía sau dinh Toàn quyền nay là đường Huyền Trân Công Chúa), tách dinh Toàn quyền và lập phần tách khỏi dinh Toàn quyền thành khu vườn chính thức mang tên "Jardin de la ville" (vườn hoa, công viên của thành phố). Tên chính thức là thế, nhưng người dân Sài Gòn thời bấy giờ lại gọi là "Vườn Bờ Rô", "Vườn Ông Thượng". Sau khi người Pháp rút, dinh Toàn quyền trở thành Phủ Tổng Thống, "Jardin de la ville" được đổi tên thành "Vườn Tao Đàn" (như các bạn đã biết, Tao Đàn là tên gọi của Hội thơ ca xướng họa cung đình "Tao Đàn nhị thập bát tú", do vua Lê Thánh Tông sáng lập năm 1495). Sau năm 1975 thì "Vườn Tao Đàn" được đổi tên thành "Công viên Văn hóa" cho đến ngày nay, nhưng người dân Sài Gòn vẫn quen gọi là "Vườn Tao Đàn".

Ở đây chúng ta đã thấy ngoài những tên chính thức của từng thời kỳ, như "Jardin de la ville" (thời Pháp), "Vườn Tao Đàn" (thời chính quyền miền Nam trước năm 1975), và "Công viên Văn hóa" (thời đất nước thống nhất sau năm 1975), còn những tên gọi trong dân chúng như "Vườn Bờ Rô", "Vườn Ông Thượng" nay hầu như không còn dùng... Trong quyển Sài Gòn năm xưa của học giả Vương Hồng Sển, và một số sách vở, tài liệu khác có lý giải:

Trước hết về danh từ "Bờ Rô", một cái tên rõ ràng là phiên âm từ tiếng Tây cũng không ai hay tài liệu nào khẳng định được điển tích rành rẽ, có người cắt nghĩa xưa chỗ ấy có làm một cái "préau" (sân chơi trường học hay tu viện), hoặc "bureau" (văn phòng) gì đó, dân ta dựa theo thành "Bờ Rô". Riêng theo tài liệu của ông giáo Trần Văn Xường do ông Lê Ngọc Trụ thuật lại, thì "Bờ Rô" có lẽ do "Moreau" là tên của người quản thủ Pháp đầu tiên được cắt trông nom khu vườn... Đại khái tên "Bờ Rô" được diễn giải như thế.

   Cổng của Lăng Ông, phía trên có ghi chữ Nho "Thượng Công Miếu" (Ảnh Internet)

Nhưng còn tên "Vườn Ông Thượng" bắt nguồn do đâu? Như chúng ta đã biết đất Sài Gòn xưa là đất cố cựu thuộc Gia Định Thành, mà hai lần Tả quân Lê Văn Duyệt đã được triều Nguyễn bổ làm Tổng Trấn. Dân chúng khi xưa tỏ lòng kính trọng thường gọi Tả quân là "Ông Lớn" (Thượng Công), nay còn ghi trên Lăng Ông ở miệt Bà Chiểu là "Thượng Công Miếu" (cũng như Linh mục Bá Đa Lộc được gọi là "Cha Cả"). Nhưng Lăng Ông ở tuốt bên Bà Chiểu có liên quan gì đến "Vườn Bờ Rô" ngay trung tâm thành phố? Cũng theo cụ Vương trong Sài Gòn năm xưa, và một vài quyển sách khác có chép: Dinh Tả quân, truy ra thì ở gần nhà Linh Mục Bá Đa Lộc và gần Bộ Ngoại giao hiện thời đường Alexandre Rhodes, (trước năm 75, nay là Sở Ngoại vụ) chạy dài ra sau dinh Tổng Thống (vì thế cho nên cái hoa viên Tao Đàn, xưa tách ra còn mang tên riêng là "Vườn Ông Thượng"). Còn tư dinh của Tả quân phu nhơn (tộc danh: Đỗ Thị Phẫn) thì lọt trong vòng rào dinh Tổng Thống hiện thời. Sách vở, tài liệu khác cũng có chép, là người thích hát bội, Tả quân cũng cho lập bên dinh của phu nhơn một vườn hoa và một nhà hát, vườn hoa này dân chúng gọi là "Vườn hoa Ông Thượng", sau này có "Vườn Bờ Rô" kế bên, cho nên người dân cũng lấy luôn tên "Vườn hoa ông Thượng", gọi tắt thành "Vườn Ông Thượng" để gọi "Vườn Bờ Rô"...

Ai ở Sài Gòn lâu năm cũng biết, phía bên đường Cách Mạng Tháng 8 bây giờ chạy bên hông Vườn Tao Đàn, trước năm 1975 là đường Lê Văn Duyệt, đường này được đặt từ ngày 22-3-1955 bởi chính quyền Sài Gòn lúc bấy giờ. Có lẽ cũng bởi cái tên "Vườn Ông Thượng" chăng? (như đã nói, Ông Thượng là để gọi Tả quân Lê Văn Duyệt).

Như vậy tên "Vườn Ông Thượng" "Vườn Bờ Rô" có lẽ đã có từ rất lâu đời, sau có tên "Vườn Tao Đàn" cho nên ít người còn dùng đến. Tôi nhớ vào khoảng những năm giữa thập niên 60 khi còn học Trung học đệ nhất cấp ở trường Trung học Nguyễn Bá Tòng (nay là trường Bùi Thị Xuân), là trường của mấy ông Cha TCG, tôi học buổi chiều thì trong tuần có một buổi chiều được về sớm (hình như là chiều thứ năm), những học sinh TCG phải ở lại học Giáo lý, đám học trò tụi tôi thường trốn học giáo lý rủ nhau ra "Vườn Ông Thượng" xem đá banh. Đó là sân bóng đá ở phía bên đường Huyền Trân Công Chúa, một sân bóng hiện đại của Đô thành Sài Gòn lúc bấy giờ, nơi đó đội bóng đá kỳ cựu "Ngôi Sao Gia Định" từng một thời làm mưa làm gió...

Tham khảo:
- Sài Gòn năm xưa, Vương Hồng Sển, NXB TP HCM xuất bản năm 1997.
-Đường phố nội thành TP HCM, Nguyễn Đình Tư, Chi cục bản đố và khảo sát xây dựng TP HCM, và NXB TP HCM xuất bản năm 1994.