Đèn cầy.

Đèn cầy là phương ngữ Nam bộ, để gọi một vật dụng thắp sáng thường dùng trong việc thờ tự, hay được thắp trên bàn thờ gia đình, trong đình chùa, nhà thờ..., và đèn cầy bây giờ được làm từ paraphin một chất chiết xuất từ dầu mỏ... hẳn là ai cũng biết biết như thế. Người Bắc gọi là cây nến, và tiếng Hán Việt gọi là lạp, như ta thường thấy trong từ bạch lạp, cũng có nơi gọi là đèn sáp... Cây nến, gọi theo tiếng Bắc, có nguồn gốc từ châu Âu, người Phú lăng Sa viết là bougie, chandelle, cierge, xưa kia chắc hẳn là do các nhà truyền giáo trời Âu (Bồ Đào Nha, Y Pha Nho, Tây Ban Nha, hay Phú Lăng Sa) mang sang nước ta. Cũng chắc xưa kia bên trời Âu cây nến được dùng chủ yếu trong nhà thờ, hoặc trong lâu đài của các vị lãnh chúa, trong các gia đình quý tộc..., như ta thường thấy trong phim ảnh, còn trong các gia đình nghèo, dân giả chỉ thấy thắp bằng các loại đèn đốt bằng dầu mỡ thực vật, hay động vật... bởi nến thời đó làm bằng sáp ong (không phải dễ tìm và có nhiều), do đó nến cũng được gọi là đèn sáp...

Hôm nọ ngồi tán dóc với một người bạn gốc miền Nam bộ, bạn có nhắc đến từ đèn cầy, và bạn nói, ngày xưa còn nhỏ bạn có nghe cha mẹ bạn nói đèn cầy là làm từ mủ cây cầy (nhựa của cây cầy). Điều này nghe lạ, xưa nay bản thân tôi chưa hề nghe ai hay sách vở nói đến cây cầy, ngoại trừ mấy từ con cầy, cầy tơ bảy món của mấy ông nhậu..., cái cày để cày ruộng thì khác, người miền Nam kêu là cày, không có dấu mũ... Tôi hỏi bạn cây cầy là cây gì? Bạn cũng lắc đầu nói chỉ nghe cha mẹ kêu như thế thôi, cũng chẳng biết cây cầy là cây gì?

Như chúng ta cũng biết, ngày xưa chưa có đèn điện, và dầu mỏ chưa phổ biến, phương tiện thắp sáng trong dân gian thường là các loại đèn dùng nhiên liệu dầu thực vật có sẵn trong đời sống, chẳng hạn như đèn thắp bằng dầu phọng (dầu lạc), hay bằng dầu mù u... Mới đây tình cờ tra trên mạng, tôi được biết cây cầy chính là cây Kơnia của người Thượng trên cao nguyên. Cây Kơnia mà chắc hẳn chúng ta đã biết qua bài nhạc Bóng cây Kơnia của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu. Cây cầy là loại cây thân mộc cao từ 20m đến 30m, thường gặp nhiều nơi cao nguyên đất đỏ ba dan Tây nguyên, có tên khoa học là Irvingia Malayana. Loại cây này có đặc tính mọc đơn lẻ trơ trọi một mình giữa trời, không thành rừng, gỗ có thể dùng làm vật dụng, nhà cửa... nhưng cũng không được khai thác bởi dân tộc thiểu số ở cao nguyên coi cây cầy (kơnia) là loại cây linh thiêng, tựa như người kinh đối với cây đa đầu làng... Mặt khác gỗ cây cầy khi còn tươi rất cứng, khó chế tác cưa xẻ, nhưng khi khô lại dễ bị mối mọt tấn công, nên không được ưa chuộng.

Cây cầy có quả đem phơi khô, tách lấy hạt rang lên làm thực phẩm ăn ngon như đậu phọng hay hạt điều, đến mùa hạt chín rụng các loài heo rừng, chồn, sóc... rất thích ăn trái cây cầy, trong hạt cầy chứa đến ngoài 20% chất béo, tài liệu cho biết xưa người dân chưng cất lấy chất béo của hạt cây cầy thành một thứ mỡ, đổ vào trong ống tre có sẵn sợi bấc (tim đèn), để đông đặc lại và dùng thắp sáng, người dân cũng khai thác mủ (nhựa) cây cầy, nhưng tài liệu không thấy nói dùng mủ vào việc gì...

Tôi không dám đoan chắc từ ngữ đèn cầy trong miền Nam có phải bắt nguồn từ loại đèn người xưa làm bằng mỡ cây cầy hay không, nhưng qua những gì tôi thâu thập được như vừa kể, người bạn miền Nam của tôi nói thuở nhỏ cha mẹ bạn nói đèn cầy làm từ mủ cây cầy nghe cũng có lý...