Rằm tháng bảy.

Hôm nay là ngày 30 tháng 8 Tây, đã là 14 tháng bảy âm lịch, mai là ngày rằm tháng bảy, một ngày rằm lớn trong năm đối với những người theo đạo Thờ ông bà, hay theo Phật giáo, rằm tháng bảy còn được gọi là Tiết (Tết) Trung nguyên, đối với Thượng nguyên là rằm tháng giêng, và Hạ nguyên là rằm tháng mười âm lịch.  Như chúng ta đã biết tết Trung nguyên (rằm tháng bảy) còn được gọi là lễ Vu Lan báo hiếu, là theo tín ngưỡng và điển tích Mục Kiều Liên cứu Mẹ trong kinh sách Phật giáo, chắc tích này và tục cúng Cô hồn trong lễ Xá tội vong nhân thì ai trong chúng ta cũng biết. 

Theo Sách Vân Đài Loại Ngữ của Lê Quý Đôn: 

"Sách Mộng Hoa Lục chép: Tết Trung nguyên (rằm tháng bảy) người ta bày đồ mã, áo bằng giấy màu, lấy tre làm cái giương ba chân hình trạng giống như cái bầu dầu trong cây đèn, gọi đó là Vu Lan Bồn, người ta treo áo giấy và đồ mã ở trên mà đốt.

Ông Lục Du nói: Thói tục đến ngày rằm tháng bảy làm đồ chay cúng tế tổ tiên, chuốt tre làm bồn chậu đựng tiền giấy rồi lấy cọng tre mồi lửa mà đốt.

Sách Thích Thị yếu Lãm chép: Tiếng Phạn nói Vu Lan cũng như tiếng Trung Hoa nói Cửu đảo huyền là cứu gỡ cha mẹ đang bị thọ hình treo ngược ở địa ngục".

Sách Vân Đài Loại ngữ cũng chép:

"Tiền giấy để cúng tế có từ đời vua Túc Tông (756-762) nhà Đường do Thái Ất sứ Vương Dư làm ra.

Còn mũ áo giấy để cúng tế có từ đời Ngũ Đại".

Từ điển Phật học của Chân Nguyên - Nguyễn Tường Bách - Nguyễn Nhuận Châu và nhiều sách khác ghi chép thì Vu Lan Bồn hay Vu Lan Bồn Hội là dịch âm của chữ Phạn Ullambana, dịch nghĩa Hán Việt là Cửu đảo huyền tức là "cứu nạn treo ngược", cứu "những oan hồn bị treo ngược trong địa ngục". Trong Vu Lan Bồn kinh (Ullambana-Sùtra) do ngài Trúc Pháp Hộ (Dharmaraksha) dịch sang Hán văn vào đời Tây Tấn (265-317). Kinh trình bày việc Phật dạy Mục Kiều Liên làm thế nào để cứu mẹ thoát khỏi địa ngục. Phật dạy phương pháp cúng dường vào ngày rằm tháng bảy, tức ngày Tự tứ của chư tăng sau mùa an cư.

Học giả An Chi trong sách Chuyện Đông chuyện Tây (tập 5 - NXB Trẻ) cho rằng không có chuyện mẹ ông Mục Kiều Liên bị treo ngược, vì kinh Vu Lan không hề nói như vậy. Từ tiếng Phạn Ullambana chỉ có nghĩa là treo lên, chứ không cụ thể là treo ngược hay treo xuôi Theo ông An Chi đó là chữ Phạn Ullambhana, thêm chữ h ở giữa chữ ba (bha), vốn có nghĩa là sự giải thoát.

Rằm tháng bảy cũng còn gọi là lễ Xá tội vong nhân, lễ có nguồn gốc từ một điển tích khác cũng trong kinh sách Phật giáo, theo kinh Đà La Ni (Dhàranì) thì đệ tử của Phật là ông A Nan Đà gặp quỷ đói Diệm khẩu (miệng lửa). Quỷ bảo ông 3 ngày nữa sẽ tử nạn và cũng sẽ trở thành quỷ đói, muốn thoát khỏi thì phải cấp cho 10 vạn quỷ, mỗi quỷ một hộc lúa. A Na Đà thuật lại với Phật, Phật dạy hãy niệm chú Đà La Ni thì lũ quỷ sẽ có đủ lương thực ăn và sẽ được giải thoát. Làm theo lời Phật quả nhiên lũ quỷ đói được lên cõi Tịnh độ. Theo kinh thì chỉ nói về việc bố thí cho lũ quỷ đói, nhưng từ xưa ở nước ta coi ngày rằm tháng bảy là ngày Diêm vương mở cửa ngục cho tất cả các vong hồn lên trần gian dạo chơi, nên ngoài việc cúng tổ tiên, cha mẹ, dân gian còn có tục cúng cho các cô hồn, đốt giấy tiền vàng bạc, muối gạo, khoai lang luộc, bắp (ngô) luộc, bỏng gạo... ít trái cây, bánh kẹo... Ở nông thôn miền Bắc xưa còn có tục đổ ít cháo trắng vào lá đa, rồi đặt ở các bờ bụi ven đường cho các cô hồn không nơi nương tựa được hưởng...

Đấy là tục lệ dân gian đến bây giờ vẫn còn nhân ngày rằm tháng bảy... Riêng tôi dịp rằm tháng bảy "cúng cô hồn" tôi lại nhớ thuở nhỏ ở khu xóm có khá nhiều người Hoa tại quận 11 khi xưa, trong mấy ngày này thuở xưa người Hoa cúng cô hồn khá lớn, ngoài mâm trái cây, bánh kẹo, đốt giấy tiền vàng bạc, người Hoa còn cúng thêm con gà, nhà giàu cúng cả một con heo quay nhỡ nhỡ... và đặc biệt họ có tục thảy tiền xu (tiền cắc) cho trẻ con tranh nhau nhặt. Người Hoa thuở ấy hay "cúng cô hồn" vào buổi tối, hễ thấy họ sửa soạn nhang đèn, mâm trái cây, bánh kẹo là đám con nít đã ùa tới, khi cúng vừa xong là họ để cho đám trẻ con ào vào giành giật, đồng thời họ cũng thảy những đồng tiền xu cho đám nhóc tì tranh nhau, và càng có nhiều trẻ con tranh giành họ càng vui. Có nhà để con gà chưa kịp cúng quay đi quay lại đám trẻ con đã ùa vào có đứa bê con gà chạy mất... Thuở nhỏ đi "giựt cô hồn" như thế có khi đứt dép, rách áo, về nhà có nguy cơ ăn đòn vậy mà vẫn cứ ham đi...

Thuở ấy đúng vui là chính, đám con nít lóc nhóc như tụi tôi đi rảo rảo quanh xóm gần xa cũng giành giật được một vài đồng, chủ yếu là để mua vài con cá lia thia đá chơi, hoặc đi học giờ ra chơi mua được "cà lem cây", bịch xi rô đá nhận... như thế là rất thích chí...

Bây giờ có nhiều người cho là việc cúng cô hồn là mê tín, cũng có thể là như thế, khi có những nhà chùa hoặc những người tổ chức cúng tế quá rình rang, phô trương, tốn kém và mất thời giờ... Còn lại, nếu chỉ làm trong phạm vi có thể, trang nghiêm và tôn kính đối với Tổ tiên, cha mẹ, những người đã khuất... Và cũng là dịp trong năm để chúng ta nhớ đến cha mẹ đối với những ai may mắn vẫn còn cha mẹ, thì tôi nghĩ cũng nên lắm, đấy là một nét văn hóa và nhân bản của người mình...