Tên gọi (2).

"Sài Gòn có Bến Chương Dương/ Có dinh Độc Lập có đường Tự Do/ Có Chợ Quán có Cầu Kho/ Bến xe Lục Tỉnh con đò Thủ Thiêm". Câu ca dao trong bài Học thuộc lòng thời học Tiểu học lớp Năm lớp Tư, chẳng hiểu sao vẫn còn trong tâm trí của tôi dẫu đã qua nửa thế kỷ, với biết bao nhiêu dâu bể. Sài Gòn không phải là nơi tôi sinh ra, nhưng là nơi tôi đã sống, đã lớn lên, Sài Gòn với những địa danh, những tên gọi cho dù có còn hay đã mất...

Địa danh Sài Gòn gắn liền với Chợ Lớn, là hai khu vực chủ yếu của một Sài Gòn "Hòn ngọc Viễn Đông" một thời, mà ngay cả "Nhà thơ điên" Bùi Giáng cũng có thơ "Sài Gòn Chợ Lớn rong chơi/ Đi lên đi xuống đã đời du côn". Tôi cũng không hiểu tại sao trong hơn nửa thế kỷ sống ở Sài Gòn, ngoài những kỷ niệm về gia đình, con người, bạn bè, học đường... Ký ức của tôi lại nặng về những địa danh, những tên gọi mà bây giờ cái còn cái đã mất...

Trước hết là về chính cái tên Sài Gòn, một cái tên gọi về một thành phố chỉ mới được thành lập hơn 300 năm nay, 300 năm là quá dài với một đời người, nhưng so với một thành phố, một lịch sử thì chẳng thấm vào đâu, thế mà ngay cả những "cố cựu", những gốc "lâm vồ" đã ở rất lâu nơi đất Sài Gòn năm xưa, rất giỏi về văn hóa, nghiên cứu, tìm hiểu... như học giả Vương Hồng Sển, và nhà Nam bộ học Sơn Nam cũng không sao tìm ra được nguồn gốc và ý nghĩa của tên gọi Sài Gòn, những gì mà "thiên hạ" viết để giải thích về hai từ Sài Gòn cũng chỉ là phỏng đoán, không phải là chính thức...

Trong câu ca dao trên thì dinh Độc Lập vẫn còn đó nhưng đã được đổi tên thành dinh Thống Nhất, như chúng ta đã biết, dinh Độc Lập ban đầu được xây dựng dưới thời Pháp thuộc từ năm 1870 cho đến năm 1873 mới xây xong, với kiến trúc kiểu Pháp, đặt tên là dinh Norodom, tên của dòng dõi vua xứ Cao Mên. Tại sao một công trình tiêu biểu cho Sài Gòn lúc bấy giờ lại được đặt tên của vị vua nước ngoài? Có thể lúc đó người Pháp đã gộp chung 3 nước Việt - Mên - Lào làm một gọi chung là Đông Dương, cho nên không phân biệt. Tuy nhiên có sách nói do người Pháp đã "trả công" cho vua Mên đã "nhanh nhẩu" chấp nhận nền bảo hộ của "mẫu quốc" trước đó, chứ không chống lại như người Việt... Khi mới xây xong dinh được dành cho Thống đốc Nam kỳ cho nên bàn đầu được gọi là dinh Thống đốc. Từ năm 1887 cho đến năm 1945 dinh dành cho Toàn quyền Đông Dương nên được gọi là dinh Toàn quyền. Đến năm 1955 Thủ tướng họ Ngô phế truất vị vua cuối cùng của Việt Nam là Bảo Đại lên làm Tổng thống, dinh được đổi tên thành dinh Độc Lập.
Đến năm 1962, hai viên phi công của quân đội miền Nam là Nguyễn Văn Cử và Phạm Phú Quốc, đã ném bom dinh Độc Lập trong một cuộc đảo chính làm sập một phần dinh. Tổng thống họ Ngô đã cho phá dinh cũ và xây lại dinh theo kiến trúc mới, do kiến trúc sư Ngô Viết Thụ giải Khôi nguyên La Mã thiết kế. Năm 1963 anh em Tổng thống họ Ngô bị sát hại trong một cuộc đảo chính khi dinh chưa xây xong, mãi đến năm 1966 việc xây dựng dinh mới hoàn tất. Tháng 4 năm 1975 chế độ miền Nam sụp đổ, và đến cuối năm, tháng 11 năm 1975 dinh Độc Lập được đổi tên thành Hội trường Thống Nhất từ đó đến nay...

Đường Tự Do thì như các bạn đã biết, trước năm 1975 là một con đường xưa nhất của Sài Gòn, tuy không dài lắm nối từ bờ sông Sài Gòn đến nhà thờ Đức Bà (tên chữ là Vương cung thánh đường Sài Gòn), nhưng lại là con đường thuộc loại đẹp nhất Sài Gòn, đường nhỏ hai bên trồng cây me, đến mùa thay lá tung bay những lá me và rải những thảm lá me vàng trên hè phố... Thời Pháp được đặt tên Catinat, đến năm 1955 đổi tên thành đường Tự Do, tháng 8 năm 1975 đổi thành đường Đồng Khởi cho đến ngày nay...

Địa danh Chợ Quán có "nhà thương Chợ Quán" nổi danh thời xưa, theo học giả Vương Hồng Sển, xưa nơi này có một cái chợ họp dưới những gốc cây me già, người buôn bán dựng những cái quán lá cho nên gọi luôn là Chợ Quán. Còn tên Cầu Kho xưa là "Kho Cẩm Thảo" của nhà vua xây để tích trữ lương mễ từ Lục Tỉnh tải lên cống nạp. tên chữ khác gọi là "Tân Triêm Phường".

Địa danh Bến xe Lục Tỉnh còn trong ca dao nhưng bến xe Lục Tỉnh nằm dọc theo con đường Lê Hồng Phong quận 10 cho đến Ngã Bảy bây giờ đã mất, Lục Tỉnh là 6 tỉnh miền Nam Việt Nam thời nhà Nguyễn còn gọi là Nam Kỳ Lục Tỉnh bao gồm: Phiên An (sau đổi thành Gia Định), Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Con đò Thủ Thiêm hay kể cả con phà Thủ Thiêm với những chiếc phà sắt chở người và vật qua lại nay cũng không còn, thay vào đó là đường hầm hiện đại được xem là bề thế vào bậc nhất Đông Nam Á, nhưng than ôi mấy ngày hôm trước thấy báo chí đăng tin đã bị... dột, truyền hình cũng chiếu cho công chúng thấy những vết nứt và thấm dột ở nhiều nơi, dĩ nhiên dân được trấn an là hư hỏng... trong mức cho phép...! Về tên gọi Thủ Thiêm (cũng có sách chép là Thủ Thêm), thì Thủ là chức vụ, còn Thiêm là tên người, tên gọi bằng chức vụ hay ghép chức vụ với tên ở Sài Gòn cũng phổ biến, chẳng hạn cầu Ông Lãnh, cây cầu này thuở xưa do ông Lãnh binh bỏ tiền ra xây dựng, đường Lãnh Binh Thăng, ông Lãnh binh tên Thăng... Ở Sài Gòn kế bên Thảo Cầm Viên, mà người bình dân quen gọi là Sở Thú, có cây cầu Thị Nghè, Thị Nghè (hay Bà Nghè) là vợ của một ông Nghè bỏ tiền ra xây...

Cũng có một cây cầu được gọi bằng tên một loại gia vị nêm nếm là muối, đó là cầu Muối, xưa người ta đi ghe biển chở muối lên đổi chác mua bán với người Sài Gòn có bến đậu tại đây, kế bên là ngôi chợ cũng gọi luôn là chợ Cầu Muối... Một cây cầu khác qua miệt Bà Chiểu là cầu Bông, cầu này xưa tên là cầu Cao Mên, sau đổi thành cầu Hoa, vì nằm gần bên vườn hoa của lăng Ông Thượng (Thượng Công Lê Văn Duyệt), sau kỵ húy tên một bà phi của vua Minh Mạng nên đổi thành Bông, cầu Bông, lăng Ông, còn gọi là lăng Ông Bà Chiểu thì ai ở Sài Gòn cũng biết (không biết có ai đó nghe tên lăng Ông Bà Chiểu lại nghĩ là "lăng" của hai ông bà tên Chiểu không ta? )

Vùng quận 3 bây giờ nằm tại ngã tư xưa là Lê Văn Duyệt - Trần Quý Cáp (bây giờ là CMT 8 - Võ Văn Tần có ngôi chợ gọi là chợ Đũi, chuyên bán Đũi (vải vóc), bây giờ không còn...

Có lẽ ngược về vùng Chợ Lớn xưa kia ai ở lâu năm chắc biết những tên như Xóm Chỉ (có cây cầu sắt là cầu Xóm Chỉ) chuyên bán kim chỉ, phụ tùng may vá. Gần đó là cầu Ba Cẳng, trước là cầu sắt, gỗ gọi là cầu Ba Ngã, giống kiểu cầu chữ Y vậy, sau do bị sập vì có vụ cháy nhà dân chúng hiếu kỳ leo lên coi quá mạng khiến cầu chịu không nổi sụm bà chè, cầu được xây lại bằng bê tông sạn sỏi đổi lại thành cầu Ba Cẳng (cẳng, tiếng miền Nam gọi chân để đi), nay những cầu này không còn. Trung tâm Chợ Lớn xưa có khu vực kêu là Đèn Năm Ngọn, do giữa ngã tư có một vòng xoay nhỏ trên đó có trồng cây đèn đường kiểu xưa có năm ngọn, bây giờ thay bằng cây đèn kiểu mới có... bốn ngọn tỏa ra bốn hướng. Kế bên khu Đèn Năm Ngọn là một chợ vải kêu chợ vải Soái Kình Lâm, Soái Kình Lâm là tên một nhà hàng lớn của người Hoa xưa vẫn còn ở cạnh đó...

Ở khu vực quận 10 kế Ủy ban nhân dân quận bây giờ có khu xưa là chợ cá Trần Quốc Toản, vì đây là một ngôi chợ lớn  xưa chuyên bán cá, tôm... nằm trên đường Trần Quốc Toản (bây giờ là đường 3 tháng 2), thuộc loại chợ đầu mối, đi xa xa đã ngửi thấy mùi cá tanh, sau có lẽ do ô nhiễm nên chợ đã bị dẹp. Đi xuống xa hơn bây giờ là quận 11 vẫn còn dấu tích của một vùng khá rộng lớn là Trường đua ngựa Phú Thọ, hoạt động từ thời Pháp, sau năm 75 vẫn còn đua ngựa mãi cho đến gần đây,  bây giờ hình như cũng đã đã dẹp...?

Ở gần khu Trường đua ngựa Phú Thọ mé bên cư xá Lữ Gia có một tên gọi mà có lẽ những ai xưa ở gần đó mới biết, đó là tên Nhà Thờ Hầm. Đây là một ngôi nhà thờ nhỏ khi xưa là một kho đạn được xây bằng đá xanh và đất, bên trong như cái hầm, trông xa tựa tựa như cái bát úp, chung quanh 3 bề của Nhà Thờ Hầm là hào nước sâu, đất nhà thờ khá thấp tôi nhớ mùa mưa trong nhà thờ nước ngập có khi ngang bắp chân trẻ nhỏ. Sau một ngôi nhà thờ mới được xây gần đó nên Nhà Thờ Hầm bị bỏ phế, cách nay khoảng mươi năm tôi có dịp đi ngang thấy vẫn còn dấu tích của Nhà Thờ Hầm, nhưng hình như bây giờ cũng không còn...?

Ngồi nhớ lại những tên gọi, những nơi chốn của một thời quá khứ... cũng cảm thấy bùi ngùi...

Sài Gòn tháng 8/ 2012.