"Chớ đi ngày bảy, chớ về ngày ba".

Tôi còn nhớ câu bà cụ tôi xưa thỉnh thoảng nói, để có ý ngăn ai trong nhà muốn đi đâu xa trong những ngày có số 7 và 3 (âm lịch) này, cùng với một câu thành ngữ khác cũng có nghĩa như vậy "Mồng năm mười bốn hăm ba, đi chơi cũng lỗ nữa là đi buôn". Ấy là các cụ kiêng ngày xấu, các cụ nói thế cũng chẳng giải thích gì thêm, lớn lên chút xíu xem sách vở thấy nói mồng 5, 14, 23 âm lịch là ngày Nguyệt kỵ rất xấu, cần tránh làm mọi việc. Nhưng trong sách cũng chỉ giải thích Nguyệt để chỉ tháng, Kỵ là kiêng cữ, nghĩa là những ngày xấu cần phải kiêng cữ trong tháng thôi, chẳng thấy nói tại sao lại phải kiêng vào những ngày này chứ không phải ngày khác.

Thật ra người mình có tục kiêng cữ rất nhiều chuyện chứ không riêng gì ngày tháng, xem tuổi tác trong hôn nhân, xem hướng nhà hướng đất, đặt bếp đặt bàn thờ, bàn làm việc... xuất hành ngày tết... Nghĩa là đủ mọi thứ kiêng kỵ trong cuộc sống, mà điển hình nhất là tục kỵ húy, hay tỵ húy. Trong cuộc sống, trong sách vở, tục kỵ húy đâu cũng thấy có.

Kỵ húy có nghĩa là kiêng tránh tên gọi, tục này bắt nguồn từ bên Trung Hoa từ xa xưa, sách vở chép có từ thời Tây Chu (1045 - 771 trước Công nguyên), và kéo dài cho đến đời nhà Thanh (1644 - 1912), tùy theo các đời vua chúa mà áp dụng chặt chẽ hay lỏng lẻo. Thoạt tiên triều đình cấm dân chúng đọc, hay viết tên vua, bởi vua là Thiên tử, con trời, với mục đích thần thánh hóa vương quyền. Sau từ triều đình những cấm đoán này phổ biến sang hàng quan lại, quý tộc, dân gian, và khi đã phổ biến trong xã hội thì tục lệ này trở thành chuẩn mực mang tính chất đạo đức...

Khi đã phổ cập, tục kỵ húy ngoài chuyện kiêng kỵ tên tuổi của hoàng triều, dân gian còn áp dụng cho cả thần thánh, quan lại, những bậc trưởng thượng trong dòng tộc, gọi là Quốc húy, Thánh húy, Gia húy...

Người Việt mình chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa cho nên chuyện kỵ húy cũng rất phổ biến trong dân chúng. Sách vở chép đời vua Lê Thánh Tông đã ban hành những luật lệ kỵ húy, nhưng đến triều Nguyễn (1802 - 1945) thì việc kỵ húy trở thành phổ biến, được các đời vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức ban hành nhiều điều lệnh, và được áp dụng cho đến tận đời vua cuối cùng là Bảo Đại.

Trong thi cử xưa, học trò đi thi mà phạm húy ngoài chuyện bị đánh trượt còn bị phạt đánh đòn, nếu đã đỗ đạt Cử nhân, Tú tài... ra làm quan mà phạm húy, sẽ bị mất chức, gạch tên ra khỏi khoa bảng.

Trong những nhà có chữ nghĩa, hay giàu sang quyền thế khi nhà có thêm một đứa trẻ thường phải nhờ những người văn hay chữ tốt đặt cho một cái tên. Ngoài chuyện kiêng kỵ tên vua chúa, hoàng tộc, thần thánh, nếu nhà có gia phả, gia chủ phải cho người đặt tên biết gia phả để mà tránh tên của những người trên hai bên dòng họ, bằng không cũng phải ráng nhớ xem họ hàng đôi bên đã có những tên gì để mà tránh, nếu không lỡ đặt tên trùng là sẽ bị trách móc...

Tuy nhiên sách vở, thực tế cũng cho chúng ta biết việc kỵ húy tên của vua chúa, hoàng tộc, quan lại... ở nước ta phổ biến trong miền Nam (đàng trong) hơn là miền Bắc (đàng ngoài), cũng dễ hiểu bởi miền Nam là đất khẩn hoang sau này của nhà Nguyễn, chẳng hạn trong miền Nam gọi là Lê Thánh Tôn, Trần Nhân Tôn, trong khi miền Bắc vẫn gọi Lê Thánh Tông, Trần Nhân Tông, bởi kiêng tên Miên Tông của vua Thiệu Trị. Miền Nam gọi bông kiểng hay huê kiểng trong khi miền Bắc vẫn gọi hoa cảnh, Hoa là tên của bà Hồ Thị Hoa vợ vua Minh Mạng, Cảnh là tên của hoàng tử Cảnh, hay công thần triều Nguyễn là Nguyễn Hữu Cảnh. Miền Nam gọi Ngô Thời Nhiệm, trong khi miền Bắc vẫn gọi Ngô Thì Nhậm, Thì là tên húy vua Tự Đức Nguyễn Phúc Thì, tự là Hồng Nhậm...

Dưới đây là một số kỵ húy khác trong miền Nam, chẳng hạn, nhân nghĩa đọc trại thành nhơn ngãi do nhân kiêng tên thụy của Nhân Chiêu Vương Nguyễn Phúc Lan, nghĩa do kiêng tên thụy của Hoằng Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Thái, và thái đọc trại thành thới, núi Châu Thới, Quảng Nghĩa đọc là Quảng Ngãi, Quy Nhân đọc là Quy Nhơn, Nhân Cơ đọc thành Nhơn Cơ... và còn rất nhiều nữa.

Một vài điều "tán" chơi với bạn bè.