Tên gọi (2).

Toàn cảnh dinh Norodom, phía sau khu vực có nhiều cây cối sau dinh, là vị trí Công viên Văn hóa Tao Đàn bây giờ. (Ảnh được trích từ trang VN quê hương tôi - Nguyễn Tấn Lộc). Hình ảnh cho thấy xưa kia khu vực trung tâm Sài Gòn trông như ở giũa rừng...

Vườn Tao Đàn.

Vườn Tao Đàn là tên người dân Sài Gòn hay gọi dùng để chỉ Công viên Văn hóa Tao Đàn ở quận 1, tên chính thức là như thế nhưng người dân quen gọi đơn giản là vườn Tao Đàn, ngoài tên vườn Tao Đàn, trước năm 75 dân chúng cũng quen gọi là vườn Bờ Rô, và xa hơn nữa, những cư dân thành phố Sài Gòn đã có tuổi chắc cũng còn nhớ tên gọi vườn Ông Thượng.

Vườn Tao Đàn nằm giữa trung tâm thành phố Sài Gòn, rộng khoảng 10ha với nhiều cây cổ thụ, vườn hoa, bãi cỏ, thực sự là lá phổi của thành phố. Đây là một vườn hoa được thành lập rất sớm dưới thời Pháp thuộc, vào cuối thế kỷ 19 bởi người Pháp. Khi mới thành lập vườn được mang tên "Jardin de la ville", dịch nôm na "Vườn hoa của thành phố". Đến thập niên 60 chính quyền Sài Gòn cũ đổi lại là "Vườn Tao Đàn". Sau năm 75 (1984), chính quyền thành phố Hồ Chí Minh đổi tên là "Công viên Văn hóa Tao Đàn" cho đến nay.

Ngoài những tên gọi chính thức như thế, vườn Tao Đàn còn có 2 tên gọi nữa trong dân gian xưa hay dùng, mà bây giờ ít được nghe nhắc đến, đó là vườn Ông Thượng, và vườn Bờ Rô. Có thể tên vườn Bờ Rô thỉnh thoảng các bạn còn nghe nhắc, nhưng tên gọi vườn Ông Thượng bây giờ gần như đã mất hẳn. Chúng ta thử đi tìm lại ý nghĩa của 2 tên gọi xưa này.

Trước hết là tên gọi vườn Ông Thượng, chắc chắn Ông Thượng là tên một người đàn ông, đó chính là Thượng công Lê Văn Duyệt (1764 - 1832), còn được gọi là Tả quân Lê Văn Duyệt, Tổng trấn Gia Định Thành dưới thời vua Gia Long và vua Minh Mạng, một công thần triều Nguyễn. Theo sách Sài Gòn Năm Xưa của Vương Hồng Sển, khi làm Tổng trấn Gia Định Thành* (một chức vụ tương đương như Thống đốc Nam kỳ của người Pháp về sau), dinh của Tổng trấn Lê Văn Duyệt nằm ở vị trí khoảng giữa dinh Thống Nhất và Sở thú (bây giờ là đường Lê Duẩn), và dinh của phu nhơn Tổng trấn (Bà Đỗ Thị Phẫn, cũng có tài liệu chép là Phấn), nằm về phía khuôn viên dinh Thống Nhất bây giờ (lúc ấy người Pháp chưa đô hộ Việt Nam, nên khu vực này vẫn còn là của người Việt, sau này dinh Norodom mới được người Pháp xây dựng tại đây, đầu tiên dành cho Thống đốc Nam kỳ và sau dành cho Toàn quyền Đông Dương ở). Những dinh thự thời đó (trước thời kỳ người Pháp xây dinh Norodom như dinh của Thượng Công và phu nhơn) đều  làm bằng gỗ nay đã mất dấu. Thượng công Lê Văn Duyệt đã cho lập một vườn kiểng tại vị trí giáp với dinh phu nhơn để thưởng ngoạn, trong đó có chỗ để hát Bội, một trường tập bắn ná (Tả quân Lê văn Duyệt là một người ham thích hát Bội (hát Bộ) và võ nghệ...). Vị trí của vườn hoa này như thế nằm tại phía vườn Tao Đàn bây giờ, quy mô chắc không rộng như vườn Tao Đàn ngày nay nhưng chắc cũng không phải chỉ là mảnh vườn nhỏ, và người dân thời đó đã gọi vườn hoa này là "Vườn Ông Thượng".

Dĩ nhiên tên gọi nguyên thủy của vườn Ông Thượng chỉ là để gọi vườn hoa của Thượng công Lê Văn Duyệt, không liên quan gì đến "Jardin de la ville" hay vườn Bờ Rô mà người Pháp lập sau này. Nhưng sau người dân vẫn quen dùng từ vườn Ông Thượng để gọi "Jardin de la ville"...

Tiếp đến là tên gọi vườn Bờ Rô, đây rõ ràng là một cái tên phiên âm từ tiếng Tây, có từ thời mấy ông Tây nắm quyền ở Sài Gòn, và sách vở cũng có nhiều kiểu giải thích. Tôi đã tra sách, và những thông tin trên mạng, nhưng chưa rõ người Pháp đã lập nên "Jardin de la ville" vào năm nào (có thông tin ghi 1896), và ai (người Pháp) nào là người cai quản vườn hoa này đầu tiên, chỉ thấy có tài liệu ghi vườn hoa được xây dựng vào cuối thế kỷ 19, sau khi dinh Norodom được xây xong (1873). Sau khi xây dựng vườn hoa, người Pháp cũng tiếp tục xây dựng một số tòa nhà tại đó để phục vụ cho việc giải trí của người Pháp chẳng hạn như Cercle Sportif Saigonais, mà người dân Sài Gòn một thời quen gọi tắt là "Xẹc", bây giờ là Cung Văn Hóa Lao Động, gồm sân bóng đá (tôi nhớ hồi còn nhỏ xíu đã được người lớn dắt đi sân "vườn Ông Thuợng" xem đội Ngôi Sao Gia Định lừng danh một thời đá bóng), hồ bơi, sân quần vợt... Hội Hiếu Nhạc (Société Philharmonique), bây giờ là Nhạc Viện. Hội Kỵ Mã (bây giờ là Câu lạc bộ TDTT Nguyễn Du)... Và cái tên Bờ Rô có người nói là từ chữ "Préau", có nghĩa là cái sân nơi trường học, tu viện, nhà tù, hoặc có nghĩa là cái sân lát gạch... mà ra, nghe cũng có lý bởi với những công trình vừa kể hẳn nhiên nơi này đã có những "préau" rồi...

Cũng có người nói Bờ Rô là từ chữ "Bureau" có nghĩa là văn phòng, lại nghe cũng có lý, bởi chắc nơi dây cũng sẽ có những văn phòng nơi những công trình vừa kể... Tuy nhiên cũng theo ông Vương Hồng Sển trong Sài Gòn Năm Xưa, thì theo tài liệu của ông giáo Trần Văn Xường, do ông Lê Ngọc Trụ thuật lại, từ "Bờ Rô" có lẽ là do chữ "Moreau" đọc trại mà thành, và theo ông Xường thì Moreau là tên của người Pháp đầu tiên được cử chăm nom vườn cây. Một giả thuyết nghe cũng hay, nhưng tiếc là không có tài liệu chứng minh rằng ông Moreau nào đấy đã thực sự là người đầu tiên cai quản vườn hoa. Có lẽ vì tên gọi Bờ Rô này chẳng có gì quan trọng nên không ai bỏ công đi truy lục trong tàng thư, xem ai là người đầu tiên cai quản "Jardin de la ville", chứ Thảo Cầm Viên Sài Gòn, được thành lập trước cả vườn Tao Đàn (23/3/1864 ký Nghị định xây dựng), trong sách vở vẫn còn ghi rành rành, Đề đốc De la Grandière là người ký Nghị định. Ông Louis Adolphe Germain là một thú y sĩ được giao nhiệm vụ xây dựng, và người Giám đốc Thảo Cầm Viên Sài Gòn đầu tiên là ông Jean Baptiste Louis Pierre (1833-1905)...

* Về tên gọi Gia Định, qua nhiều thời kỳ lịch sử mà đất có tên gọi Gia Định to, nhỏ, ở nhiều vị trí khác nhau, nhưng dưới thời Tả quân Lê Văn Duyệt làm Tổng trấn Gia Định Thành (dưới triều vua Gia Long và vua Minh Mạng) thì tên gọi Gia Định Thành (hoặc Thành Gia Định), là bao gồm cả miền Nam (Nam kỳ Lục tỉnh), từ Đồng Nai, Bình Dương, cho đến tận Hà Tiên... Một chức vụ và kèm theo quyền hạn rất lớn, từ Bình Thuận trở ra thuộc triều đình Huế... Thời Tả quân Lê Văn Duyệt còn sống, hằng năm vua xứ Cao Miên có lệ vào dịp Tết phải sang Sài Gòn vấn an Tả quân, và dâng phẩm vật triều cống nước ta...